Wednesday, August 30, 2006

ING ÁTURÛ NING KÁMARÛ

Kutnan yó reng ának a Kapampángan ngéni nung pilán la karéla réng é pa bitasâng méngan kámarû (Neocurtilla hexadactyla). Pilán nó karéla réng é pa bitasâng menákit kaníti? Daramdaman da némû péro é re pa bitasâng íkit. É támu pansing dápûat kéraklan karing kekatámung kayanakan ngéni é ra né bálû lása ó uángis man ing inséktung pagmaraul dang kakanan ding Kapampángan.

Nung lakbayán me ing mabílug a Pilipínas, karing kabalénan na at kabundúkan, karing tríbu na at órtelánu, pansingan yu na mó at nung atin pang áliuâng táu kng mabílug a kapulûan a mámangan kamárô. Atin pa kayâng áliuâng mámangan kaníti liuás karing Kapampángan?

É ku pa míras Batanes ampóng Paláuan at éku pa migdatung maluat kng dáne Kailókuan. Dápûat mékapaglibut náku kng Kabikúlan bistâ at kilub námû ning aduâng búlan. Megáral kung migít kng limang banua karin kng Cebu. Mémagbakásiun ku Mindanao kábang magáral ku Cebu at karin ku rin mekapagóbrang aduâng banua. Dápûat ápansíngan ku, bistâ at man ating kámarû kng bálang ásikan da ring lugar kung pintalan, óbat é ra la kakanan déti karin?

Óbat lása ing Kapampángan mû ing búkud mámangan kámarû? Ing balâ ding kéraklan táng kabalén yápin itang póta kanu kéti lá mû ping galáng Kapampángan mayayákit déng kámarû at alâ karéng áliuâng lugar. Sinálâ la reng kabalén támu kng balâ ra úlîng lása at lagánas ya ing kamárû mabílug a Pilipínas dápûat é re pa múrin kanan ding áliuâng Pilipínu iti. Bákit? Métung pa, alâ yang lagiû ini karéla. Bákit? Mágtakâ lá pin déng entomologist kng Talamban Campus ning San Carlos University karin Cebu nung bákit déng Kapampángan atin lang áus kng inséktung ini. Angga ré mûng áusan kng scientific name na, Neocurtilla hexadactyla, úlîng karing álakbayan da nang dáke ning Pilipínas, alâ la man áus ding áliuâng kultúra kng inséktung iti. Ó bákit mó karéng Kapampángan atin ya kábang karéng áliuâng Pilipínu alâ ya?

Ing sangkan yápin ing mikakabaldúgan ya kng kultúra támu ing kamárû bílang pámangan úlî ning mísan sinópan nó ning inséktung iting kumabié ring Kapampángan búsal ning karélang kasakítan.

Dakal na ngéning ébidénsiang magpasiág na kng báyu la pa man dátang ding Kastílâ, maglápo ya ing pópulasiún ning Kapampángan paúlî ning masaplálâng kálam ning ásikan ampóng danuman. Dápûat, sumángid ning kasaplálân, pilálûng ing Kapampángan é na agyung lisian ing paniatang ding sakunâ. Pótang dintang na ing sakunâ at mésirâ na ing púpul, ing tantûng ablas na níti kng maglápo nang pópulasiun ning Kapampángan yápin ing dánup ~ métung a maragul a lakandánup. Kng búsal ning lakandánup, ing malúkâng kámarû mikaulaga ya kng bié na ning Kapampángan a mamamaté kng dánup. Ing kámarû yang tínubus kaya kng tantûng kamatáyan.

Ngára ring mágaral kultúra, báyu né kanan ning táu ing insektu, múna na nóng kanan ding manuk, bábî, áyup at asan a pákapatúlug kaya. Iniâ lása at mabáyat pin uálâ ing méging nang gampâ ning inséktung kámarû kng amlat nang kaligtásan ning táung Kapampángan. Ing kámarû méging yang párti ning kayang kultúra bang é na ákalinguang maliári ya iting pikuánan sustansia. Ing kámarû méging yang párti ning kayang kultúra bang é na ákalinguan na migligtas ya ini kaya. Ing kámarû mikalagiû ya bang áturû né ning Kapampángan ing kabaldúgan na níti kng samantâng atin pang dátang a mas mabáyat a sakunâ karing tutukîng dáî.

Dápûat kalúpa ning ámanuan kung minúna, dakal nó pin karéng tutukî na nang dáî ning Kapampángan ing é pa mékatakam ó ménakit man kng inséktung kamárû. É ra man masabal nung takman dé pa iti ó alî ré. Bákit? Úlîng milaláko ne kabaldúgan karéla. Mumúna, é ra né ákakit ing kámarû úlî ding ásikan dang tutuknangan mipamísan na lang mégauâng mall ampóng subdivision. Kaduâ, é ra na ísipan ing kasirân ning púpul at ing dáratang a dánup bálang atin sakunâ úlîng ákakit dang é naman mámako ing pámangan a ásasalî mu karéng mall. Katlu, makanánu yang mákasáup ngéni ing kámarû kng bié ning bálang métung a Kapampángan nung tiktákan ya kng kakamal iti? Cha dinálan a pésus kng bálang platítu! Nínung Kapampángan ing sálî pa at mangan liuás karing mángulílâng balikbáyan? Asísi mé pa ing kabalén nung paglíbe na né pámûng frenchfries ning MacDo ing kámarû nang mána?

Mákalungkut. Ing sadiang kéka libri dápat mu ngéning bayáran mal bang mú mûng átakman. Ing kabiasnan ding kekatámung pípumpúnan kailángan mu pámûng saliuân karing libru da ring dáyû. Ing sukat amána mu kang ápû mu ó ita nang kakalákal da ngéni karing iskuéla ding mangakuálta.

Nánu námû ing mitágan karing Kapampángan? Anti na karing áliuâ nang dáke ning malagû nang kultúrang mána, ing dimut a kamárû lumbug né múrin kng kamaláyan ning bálang métung a Kapampángan.

Siuala ding Meangubie
Ding Sísinup kng Singsing
K [The Kapampangan Magazine], September 2004

No comments: